“Öğretim elemanlarının kıymetli bir kısmının okul hayatından elini eteğini çektiğini söylemek yanlış olmasa gerekir. Hakikaten eğitim fakültelerinde birtakım komitelerin üyeleri hariç tüm vazifelerin seçimle değil, atamayla gerçekleştirildiği gözlenmektedir.”
“Çözüm, fakültelerin öğretmenlik mesleksel bilgilerin niteliğine ve bu bilgilerin edinilmesine yönelik teorik-pratik bütünlüğünü sağlayacak süreçlerin ve etkileşimlerin kurgulanmasındadır.”
Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ramazan SAĞ ile öğretmen eğitimimizi konuştuk.
Nitelikli öğretmen eğitimi sistemini neden kuramıyoruz?
Bu sorunun yanıtının her bakış açısına nazaran epey çeşitlilik göstereceği açıktır. Hatta bu çeşitlilik, hususa odaklanan ve fikir üretenlerin bakış açılarına nazaran artacaktır. Eğitim fakültelerinde neden nitelikli bir öğretmen eğitimi sistemini kuramadığımız sorunu, eleştirel pedagoji bakış açısı üzerinden ele alınacaktır. Bu kapsamda daha çok eğitim fakültelerindeki toplumsal ömrün işleyişini bozan güç bağlantıları sorgulanacak ve tesirleri tanımlanmaya çalışılacaktır. Bunun için dikkatleri, eğitim fakültesindeki çoğunlukla dersler etrafında ağırlaşan toplumsal ömrün eğitsel bir tarifi olarak pedagojiye çekmek istiyorum. Öğrencilerin yüksek faydasını gözeten pedagojik bakış açısıyla okul hayatının, bir özne olarak öğrenenlerin kişiliklerine hürmet duyulmasını ve bağımsız kişilikler yetiştirmeyi temel alır. Bu şu demektir, okul tüm varlığını öğrenenlerin topluma ahengini sağlamak üzerine değil, onu da içine alan ancak, bağımsız kişiliklere sahip ehil bireylerin okuldan beklenen vazifeler temelinde varlıklı bir toplumsal ömrün kurulmasına adamasıdır. Hasebiyle öğretmen eğitimi veren fakültelerdeki toplumsal hayatın, bağımsız bir kişiliğe sahip adayların öğretim elemanlarıyla ve tecrübeli öğretmenlerle birlikte “öğretmen meslek bilgisi ve hünerlerini edinmeleri ve geliştirmelerine” dayalı etkileşimleri içermesi beklenir.
Bir okul olmasının yanı sıra eğitim fakültelerindeki toplumsal hayatın, özneleri itibariyle hem akademik yeterliliklere sahip bireyler hem yetişkinler olması nedeniyle ilkokul ve ortaokullarda olduğu üzere muhafazacı niteliğinden uzak olacağı ileri sürülebilir. Bunun yerine toplumsal hayatı oluşturan ilgilerin daha eşitlikçi seviyede ve üretken olması beklenir. Hasebiyle eğitim fakültelerindeki pedagojiye dayalı okul ömrünün sürdürülmesi, öğretim elemanları ile öğretmen adaylarının bu işleyişteki varlıklarının önemsenmesine ve eğitim programlarının en temel öğesi olarak tanımlanabilecek “mesleki bilginin” niteliğine olan inancın yanlışsız kurulmasına bağı olacağı söylenebilir. Ne var ki, ülkemizde eğitim fakültelerinde güçlü bir öğretmen eğitimi sistemini kuramıyoruz. Bunun çeşitli sebepleri var. Bu çalışmada kelam konusu probleme bir yönetimsel bir de öğretimsel seviyede cevap aranmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede eleştirel pedagojiye dayalı iki soru geliştirilmeye çalışılmıştır. Bunlardan birincisi, eğitim fakültelerinin içinde olduğu öğretmen eğitimi sisteminde özneler ortası ilgiler, ne kadar eşitlikçidir? İkincisi, öğretmen adayının öğretmenlik mesleki bilgilerini ve maharetlerini öğrenme sürecinde pozisyonu nedir?
Hocam birinci soru ile başlayalım. Eğitim fakültelerinin içinde olduğu öğretmen eğitimi sisteminde özneler ortası bağlar, ne kadar eşitlikçidir?
İnsan denilen varlığın her davranışı, onun bir seçimi ve tıpkı vakitte niyetini de gösterir. O nedenle insan, ahlaki bir varlıktır. Daha doğrusu, insan, kararlarıyla bir seçim yapar, bunun kabul edilmesini ve önemsenmesini bekler. Bu kapsamda eğitim fakültesinde bir öğretim elemanı, taşıdığı uzmanlık bilgisine hürmet gösterilmesini, öğretmen adayı mesleği öğrenmeye gelmiş lakin şimdi birçok eksiği olması nedeniyle gelişmeye açık biri olarak varlığına hürmet duyulmasını bekler. Bu kapsamda, bilhassa öğretim elemanları ve öğretmen adaylarının fakültede uygulanacak eğitim programlarını geliştirme, bunları uygulama ve kıymetlendirme ile boş vakitleri değerlendirmenin yanı sıra beslenme, disiplin üzere fakültenin işleyişini oluşturan toplumsal ömrün işleyişini zenginleştirmede niyet, tenkit, sorumluluk alma biçiminde katkılarının alınmasını, böylece onurlandırılmayı bekler. Aksi durumda, bu şahıslarda içinde bulundukları toplumun toplumsal ömrün zenginleştirilmesinde varlıklarının görünmediği ve mümkün katkılarının olabileceğine olan inancın duyulmadığına dair niyetlerin ve hislerinin oluşması kaçınılmazdır. Bu durumlarda aidiyet hissinin zayıflaması ve toplumsal ömrün sönükleşmesi ve dersler başta olmak üzere toplantıların sıkıcı bir ortama dönüşmesi kaçınılmazdır. Sonuç olarak, bu çeşit durumlar fakülte ömrünün en büyük iki öğesinin doğal olarak toplumsal ömrün dışına itilmesine yol açmaktadır. Eğitim fakültelerinde yaşanan durumun “haleti ruhiyesi” budur, dense yeridir.
İkinci örnek, kurumda çalışan öğretim elemanları ve mesleksel öğrenme için kuruma gelen ve yürütülen eğitimden birinci derecede etkilenen öğretmen adaylarına yönelik olup benzeri durum bu ikisi için de geçerlidir. Ne yazık ki, fakültedeki uygulamalara bakıldığında öğretim elemanlarının ve öğrencilerin hatta öteki çalışanlarının varlıklarının tanınmamasına bağlı birtakım uygulamalara şahit olunmaktadır. Bunlardan biri atamada aranan niteliklerle ilgilidir. Biçim ve içerik açısından hem toplumsal hem ferdî hem de vazife bakımından kurumsal meşruiyeti arama yerine ferdî tercihlere indirgenmiş bir atama siyaseti, kurum içi ilgilerin dayandığı inancı bozmaktadır. Gerçekten, fakültelerde birçok seviyede sorumluların lisanında, yapılan çalışmalara öğretim elemanlarının ve öğretmen adaylarının ilgisizliğine yönelik sızlanmaların had safhaya ulaşması bunun nedenlerinden biridir, diye düşünmekteyim. Fakülteler çalışmıyor değil, lakin gerek öğretim elemanlarının yanı sıra öğrencilerle ilgili idari süreçler ve derslerin gerekse binaların ve donanımların idaresi üzere devasa çalışmaların iş yükünün, birkaç kişi ve birkaç gruba kaldığı gözlenmektedir. Misal durum, derslerde de gözlenmekte, derslerin kıymetli bir kısmı 50-60 kişilik sınıflarda işlenmekle birlikte, derslere iştirakin birkaç şahısla sonlu kalmaktadır.
Yine, öğretim elemanlarının değerli bir kısmının okul hayatından elini eteğini çektiğini söylemek yanlış olmasa gerekir. Hakikaten eğitim fakültelerinde birtakım kurulların üyeleri hariç tüm misyonların seçimle değil, atamayla gerçekleştirildiği gözlenmektedir. Yönetimin ‘çalışması kolay olanları tercih etmesi’ formunda söz edilebilecek bir sistem çerçevesinde atamaları yapması, birinci başta pak üzere görünmekle birlikte, beraberinde önemli meseleleri getirmektedir. Bunlardan biri atananların nitelikleri ile kelam konusu vazifenin gerektirdiği işlerin ortasında ahengin olmamasına bağlı olarak, misyonların nitelikli olarak yapıl(a)maması oluşturmaktadır. Başkası, fakültelerin işleyişinin tarafların uzmanlıklarına dayalı olarak birlikte iştirakini gerektirmektedir lakin, iştirakin düşük seviyede tutulmasını sağlayacak tarafta siyasetlerdeki ısrar, kurumdan beklenen misyonların nitelikli biçimde yapılmasını engellemekte ve doğal olarak, taraflarda yönetimsel yapının meşruiyetinin yitirilmesine yönelik olumsuz inancı artarak büyütmektedir. Kısaca, kelam konusu görevlendirmelerin liyakata ve öğretim elemanlarıyla öğretmen adaylarının rızasına dayanmayan biçimde yapılması ve hesap verilmemesi kurumun işleyişini bozulmasına yol açtığı üzere toplumsal ömrün eşitlikçi bir yapıda sürdürülmesini engellemektedir. Sonuç olarak, bu uygulamalar, taraflarda kuruma yönelik aidiyet hissinin düşmesine, bağlantıların eşitsizliğe dayalı hiyerarşik bir yapı biçiminde sürdürülmesine yol açmaktadır.
Hocam gelelim ikinci soruya. Öğretmen adayının öğretmenlik mesleki bilgilerini ve marifetlerini öğrenme sürecinde pozisyonu nedir?
Eğitim programlarında mesleksel bilginin kozmik bir nitelik olarak görülmesi, teorik ve pratik olarak ayrımı ve öğrenmede teorinin pratiğe nazaran öncelenmesi üzere niteliklerine olan inanç, 16. yüzyıldan itibaren başlayan pozitivist fikrin izlerini taşımaktadır. Tıpkı halde, bu anlayışın bir uzantısı olarak etkileşim kurgusu, ister istemez hiyerarşik bir yapının gereği olarak adayı edilgen pozisyona yerleştirir. Hem mesleksel bilginin niteliğine hem mesleksel bilginin edinilmesinde öğretim elemanı ile öğretmen adayı arasındaki etkileşimin niteliğine bakıldığında ise görülen şey, onun baskıcı karakterinde öznenin sönümlenmesi sağlanarak kişiliksizleştirilmesine dayanmaktadır. Bu anlayış, birebir vakitte eğitimde çok konuştuğumuz hürmet, öğrenme ve disiplin üzere kavramları kendi varlığını sürdürecek biçimde büktüğünü görebiliriz. Münasebetiyle bu etkileşimde hürmet, (bir büyük olarak) öğretmeninin kelamını dinlemek, onun dediğini yapmak, açıklamalarına itiraz etmemek üzere tek istikametli bir içeriğe dönüşür. Tekrar öğrenememe, öğretmenden ve okuldan kaynaklı bir sorun değil, tersine onların buyurduklarını dinlemeyen öğrenendedir. Disiplin, öncesinde belirlenmiş davranış kalıplarının yerine getirilmesidir; bu nedenle öğrenenin bu kurallara ahengi önemsenir. Ödül ve ceza sistemi insan onurunu temele alarak değil, kelam konusu bu kavramların tek taraflı içeriğine nazaran belirlenir. Hasebiyle hizmetiçi öğretmen eğitiminde mesleki bilginin ve mesleksel bilginin edinilmesine ait niteliğine olan bu bakış açısı, birebir vakitte etkileşim yapılarının baskıcı karakterini yine üreten adeta bir dinamo vazifesi görür.
Oysa, günümüzde öğretmenlik mesleği eğitimi anlayışında, adayın uzmanlık bilgisinin yanı sıra öğretim elemanları ve öğretmenlerin takviyesiyle tartışma, birlikte seminerler düzenleme, araştırmaları birlikte yürütme, bağımsız araştırmalar yapma, araştırma sonuçlarını sunma vb formunda süreçleri izlemesi ve araştırma odaklı kendi öznelliğine dayalı bir mesleksel kimlik geliştirmeleri temel alınmaktadır. Tahlil, fakültelerin öğretmenlik mesleksel bilgilerin niteliğine ve bu bilgilerin edinilmesine yönelik teorik-pratik bütünlüğünü sağlayacak süreçlerin ve etkileşimlerin kurgulanmasındadır. Bunun yanı sıra kelam konusu süreçlerin ve etkileşimlerin adayların bir kişilik sahibi olarak demokratik düzlemde iştiraklerini temel alacak formda kurgulanması tahlilin bir öbür boyutunu oluşturmaktadır.
Sevgili hocam bedelli bilgileriniz için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…