Direniş ve tiyatro, 27 Mart Dünya Tiyatro Günü kutlu olsun
Bazen yüzlerce sözle kuracağınız cümlelerin ihtimalleri sizi yazacaklarınızdan alıkoyar. Bir türlü bilemezsiniz kelama nereden başlayacağınızı. Her büyük cümle saatler içinde kıymetini yeni gelene bırakır. Sonra bakarsın ki hepsi kıymetli, hepsi bütünün kesimi. İşte geride bıraktığımız haftanın bendeki karşılığı her istikamete savrulmuş cümleler.
Doğada çığ tehlikesi olan yerlerde bazen bir kısmın kırılması, bazen bir bebeğin ağlaması kar kütlelerini tetikler. Ve tüm yerleşim alanı çığın altında kalır. Ülkemizde demokrasi epeydir tehdit altında. İstanbul Büyükşehir Belediye (İBB) Başkanı Ekrem İmamoğlu’nun önce diplomasının iptal edilmesi, sonraki sabah gözaltına alınması ve sonrasında tutuklanarak Silivri Cezaevi’ne gönderilmesi ile sürmekte olan baskılar, sansürler öncelikle geleceklerini tehdit altında hisseden gençlerden başlayarak topluma yayıldı. Toplumun hareketlenmesi, çığ misali büyüyerek devam ediyor.
Bu iklimde 27 Mart, Dünya Tiyatro Günü tüm dünyada ve ülkemizde kutlandı. Tiyatro, sahnedeki oyuncularla izleyiciler ortasında kurulan bir bağ olduğu kadar, toplumun gerçekliğine de ışık tutan bir sanat kolu. Bugün yaşananlar, Brecht’in bir kelamını hatırlatıyor: “Sanat, sadece dünyanın nasıl olduğunu değil, nasıl olması gerektiğini de gösterir.” Adalet, özgürlük ve demokrasi talebiyle sokağa dökülen insanların öyküleri, tiyatronun temel dinamikleriyle örtüşüyor. Tiyatronun sadece cümbüş ya da estetik bir tecrübe olmadığını, tıpkı vakitte bir direniş biçimi olduğu unutulmamalıdır.
27 Mart, Dünya Tiyatro Günü’nün kökeni 1961 yılına dayanıyor. UNESCO’ya bağlı Uluslararası Tiyatrolar Birliği (ITI) tarafından belirlenen bugün, tiyatronun kozmik pahalarını vurgulamak ve sanatın toplum üzerindeki tesirini hatırlatmak maksadıyla kutlanıyor. Tarihi milattan önceye dayanan tiyatro sanatının kıymetini anlatan Dünya Tiyatro Günü Bildirisi her 27 Mart tarihinde yayımlanır. Bu bildiriyi her yıl milletlerarası alandan seçilen tanınmış bir tiyatrocu, muharrir yahut sanatçı kaleme alır. Birinci bildiriyi 1962’de Fransız oyun muharriri ve şair Jean Cocteau yazmıştır. O tarihten bu yana, Arthur Miller, Peter Brook, Edward Albee, Dario Fo, Pablo Neruda üzere dünyaca ünlü isimler bu bildirileri yazmıştır.
2025 Dünya Tiyatro Günü Bildirisi’ni Theodoros Terzopoulos yazdı. Direktör, eğitmen, müellif, Attis Tiyatrosu’nun kurucusu ve genel sanat yönetmeni, Tiyatro Olimpiyatları’nın esin kaynağı ve Milletlerarası Tiyatro Olimpiyatları Komitesi’nin başkanı Tezopoulos’un çeviri tam metnini yazımın sonuna ekleyeceğim. Ancak sanatkarın tiyatro merkezinde dünya ve kendi ismine kaygı edindiği sorunlara bakmak isterim. Terzopoulos, tiyatronun çağdaş dünyanın krizlerine karşı nasıl bir duruş sergilemesi gerektiğini sorguluyor. Bildiri, insanlığın içinde bulunduğu ekolojik, politik ve toplumsal buhranlara işaret ederken, tiyatronun bu durum karşısında nasıl bir tutum alabileceği sorusunu gündeme getiriyor. Aslında günümüz dünyasında politik olanın değişen manaları üzerine sorular soruyor.
Öncelikle tiyatronun bugünün dünyasında nasıl bir rol oynayabileceği tartışılıyor. Yoksulluğun ve sanal gerçeklik hücrelerine hapsedilmiş bireylerin arttığı bir dünyada tiyatro, bu çığlığı duyabilir mi sorusu, günümüz toplumlarının içine sürüklendiği kişiselleşme ve yalnızlık atmosferini hatırlatıyor. Dijital çağın getirdiği medya manipülasyonları, politik ve ekonomik çıkarlarla şekillenen yurttaşlık algısı, tiyatronun eski fonksiyonunu nasıl sürdürebileceğine dair önemli tasaları gündeme getiriyor.
Bildirinin en dikkat alımlı taraflarından biri de ekolojik krizlerin tiyatro tarafından ne kadar umursandığına dair sorular. Global ısınma, buzulların erimesi, orman yangınlarındaki artış, ekosistemlerin çöküşü üzere felaketler karşısında tiyatro sanatının aktif bir rol oynayıp oynayamayacağı mercek altına alınıyor. Terzopoulos’a nazaran tiyatro, yıllardır insanın gezegen üzerindeki tesirini izlemekle yetiniyor lakin bu sıkıntılarla başa çıkmada gereğince yürekli bir teşebbüste bulunamıyor. Meğer tiyatronun, insanlığın yalnızca ferdî ve toplumsal krizlerine değil, tabiatla olan ilgisine de ışık tutması gerekiyor.
Bildiride ayrıyeten, toplumsal medya ve dijital çağın yarattığı toplumsal ayrışma ve yabancılaşma vurgulanıyor. Ötekileştirmenin derinleştiği, insanların farklılıklara karşı giderek daha fazla endişe ve ara geliştirdiği bir dünyada tiyatronun rolü ne olmalı diye soran Terzopoulos, tiyatronun farklılıkların bir ortada varoluşuna yönelik bir atölye fonksiyonu görebileceğini lakin mevcut toplumsal travmayı görmezden gelerek bu rolünü hakkıyla yerine getiremeyeceğini lisana getiriyor.
Mit kavramına yaptığı vurgu, Terzopoulos’un bildirisine felsefi bir derinlik katıyor. Heiner Müller’in mitlerin daima dönüşen ve yeni bağlamlara uyarlanabilen yapılar olduğunu söyleyen kelamlarına atıfta bulunarak, tiyatronun yeni anlatım biçimlerine ve mitlerin yine inşasına duyduğu gereksinimi vurguluyor. Mit, geçmişten bugüne taşınan, yeni bağlamlar kazanan ve insanlığın en temel varoluşsal sorularını içinde barındıran bir yapı olarak tiyatronun kalbinde yer alıyor.
Bildirinin son kısmında Terzopoulos, Dionysos figürü üzerinden tiyatronun ontolojik (varlık felsefesi) bir sorgulama alanı olduğuna dikkat çekiyor. Dionysos’un çılgınlık ve sağduyu, nizam ve kaos ortasındaki gidip gelmelerine gönderme yaparak, tiyatronun bu aksilikler içinde insanlık durumunu anlamlandırmaya çalıştığını belirtiyor. “Bütün bunların manası nedir?” sorusuyla biten bildirisi, aslında tiyatronun temel varoluşsal sorularla beslenen bir sanat kısmı olduğunu hatırlatıyor.
Sonuç olarak, Terzopoulos’un bildirisi tiyatroyu yalnızca bir sanat formu değil, insanlık için etik ve politik bir sorumluluk alanı olarak konumlandırıyor. Tiyatro, sırf kendisini aydınlatan bir spot ışığı olmaktan çıkıp, toplumsal travmalara, ekolojik krizlere, dijital çağın yarattığı yeni yabancılaşmalara odaklanarak, insanlık için yeni anlatım yolları yaratabilmeli.
Artık politik tiyatroyu yalnızca sınıfsal çabada hudutlu tutamayacağımızı ve dünyada politik olanın manasının çok genişlediğini ve tiyatronun yeni anlatım yolları bulması gerektiğini söylemem yanlış olmaz. Dünyanın en karanlık periyodu kabul edilen orta çağdan bile sağ çıkmış tiyatro, farklı biçimlerde berbatlaşan yeni dünyanın içinden de ziyadesiyle üretken olarak çıkacaktır. ITI Üniversiteler Türkiye Temsilcisi Bilent Üniversitesi Tiyatro Bölümü Başkanı Jason Hale ve ITI Türkiye Temsilciliği İdare Kurulu’nun aldıkları ortak karar ile bu yılki Dünya Tiyatro Günü Ulusal Bildirisi’ni gazeteci, müellif, eleştirmen, bir periyot İBB Kent Tiyatroları genel sanat direktörlüğünü de yapmış, tiyatro ve sanat dünyasının pahalı duayeni Hayati Asılyazıcı yazdı. Tam metni yazımın sonunda bulabilirsiniz.
Tiyatro, insanın kendini anlatma uğraşının en güçlü araçlarından biridir. Antik çağlardan bu yana, iktidarların baskısı altında kalan toplumlar, tiyatro sayesinde susturulmaya çalışılan gerçekleri lisana getirebilmiş, yasaklanmaya çalışılan niyetleri sahneye taşıyabilmiştir. Lakin Türkiye’de son yıllarda sanatın, bilhassa tiyatronun üzerindeki baskılar, toplumsal hafızanın, fikir özgürlüğünün ve eleştirel şuurun köreltilmesi gayretinin bir kesimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Baskılar elbette ki yalnızca tiyatro üzerinde değil lakin hususumuz tiyatro olunca sanatkarların sansüre maruz kalıyor olmaları, oyunların iptal edilmesi, ekonomik zorluklarla tiyatrocuların sahnelerini kapatıyor olmaları görmezden gelinemez. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu, muhalif seslere yönelik cezalarla özgür haberciliği kısıtlarken, sanat da tıpkı baskının maksadı oluyor. Söz özgürlüğünün sonlandırıldığı, iktidar tarafından beğenilen görülmeyen temaların yasaklandığı bir ortamda, tiyatrocular direnişin en güçlü ögelerinden biri haline geliyor.
Baskılara karşın tiyatronun misyonu değişmiyor. Bu yüzden Dünya Tiyatro Günü, sadece bir sanat kolunun kutlanması değil, birebir vakitte tiyatronun tarih boyunca üstlendiği direniş misyonunun da hatırlanması gereken bir gün. Tiyatroya sahip çıkmak, yalnızca bir sanatı korumak değildir; özgürlüğe, adalete, insan haklarına sahip çıkmaktır. Sansürün, baskının, sindirmenin arttığı her devirde sanat daha da güçlenerek varlığını sürdürmüştür ve sürdürecektir. Bu yüzden tiyatroyu sırf bir cümbüş alanı değil, bir aydınlanma ve özgürleşme alanı olarak görmeliyiz. Özgür bir toplum, lakin özgür bir sanat ortamıyla mümkündür ve tiyatronun ışığı, en karanlık devirlerde bile yolumuzu aydınlatmaya devam edecektir.
Herkese âlâ bayramlar.
Theodoros Terzopoulos’un 27 Mart 2025 Dünya Tiyatro Günü Memleketler arası Bildirisi
Tiyatro, fakirleştirilmiş, sanal gerçeklik hücrelerine hapsedilmiş, boğucu özel hayatlarına gömülmüş yurttaşlarla dolu bir dünyada, çağımızdan yükselen imdat davetini duyabilir mi?
Gölgesini hayatın her alanına yayan totaliter bir baskı ve denetim sistemi tarafından ezilen varoluşların robotlaştırıldığı bir dünyadan yükselen çağrıyı duyabilir mi?
Tiyatro ekolojik yıkımı, global ısınmayı, inanılmaz biyolojik çeşitlilik kaybını, okyanuslardaki kirlenmeyi, buzulların erimesini, orman yangınlarındaki ve çok meteorolojik hadiselerdeki artışı umursuyor mu? Tiyatro ekosistemin aktif bir kesimi olabilir mi? Tiyatro yıllardır insanın gezegen üzerindeki tesirini izliyor lakin bu problemle uğraşmakta zorlanıyor.
Tiyatro, insanlık durumunun 21. yüzyılda içine sokulduğu, yurttaşların politik ve ekonomik çıkarlar, medya ağları ve kanaat oluşturucu firmalar tarafından manipüle edildiği halden tasa duyuyor mu?
Sosyal medyanın bir yandan kelamın akışını kolaylaştırırken, başka yandan biz ve Öteki ortasına o gerekli görülen arayı sokan muazzam bir mazeret haline getirildiği dünyadan dert duyuyor mu?
Ötekinden, farklı olandan, yabancıdan duyulan sessiz ancak derin bir dehşet giderek niyetlerimizi işgal ediyor, aksiyonlarımıza istikamet veriyor.
Tiyatro, bu kanayan travmayı göz gerisi ederek, farklılıkların bir ortada varoluşuna yönelik bir atölye fonksiyonu görebilir mi?
Bu kanayan travma bizi Mit’i yine inşa etmeye çağırıyor. Ve Heiner Müller’in kelamlarıyla söyleyecek olursak: “Mit bir katışmaçtır (agrega), her vakit farklı, yeni makinelerin bağlanabileceği bir makinedir. Giderek artan sürat kültürel alanı paramparça edinceye kadar enerjiyi taşır.” Bu taşınan güçle barbarlık alanının da paramparça edildiğini eklemek isterim.
Tiyatronun spotları aldatıcı bir biçimde kendisine, tiyatroya odaklanmayı bırakıp toplumsal travmayı aydınlatabilirler mi?
Kesin cevapları olmayan sorular bunlar zira tiyatro varlığını ve devamlılığını cevapsız sorulara borçludur.
Doğduğu yerden, antik tiyatronun orkestrasından çıkıp bugün, bu Dünya Tiyatro Günü’nde savaş görünümleri içinden geçerek sessiz bir mülteci üzere seyahatini sürdüren Dionysos’un ortaya attığı sorular bunlar.
Dionysos’un, geçmişi, şimdiyi ve geleceği bir ortada dokuyan, Zeus ve Semele’nin iki sefer doğmuş evladı, değişken kimlikler taşıyan, eril ve dişil, öfkeli ve âlâ niyetli, ilahi ve hayvani olabilen, çılgınlık ve sağduyu, nizam ve kaos ortasında gidip gelen, hayatla mevti ayıran hudutta cambazlık yapan, tiyatronun ve Mit’in esrik yaradanının gözlerinin içine bakalım. Dionysos temel bir ontolojik soru soruyor: “Bütün bunların manası nedir?” Bu soru yaratıcı sanatçıyı hiç durmadan derinleşen bir arayışa, mitin köklerini ve insan gizeminin çeşitli taraflarını aramaya yöneltir.
Hayati Asılyazıcı’nın 27 Mart 2025 Dünya Tiyatro Günü Ulusal Bildirisi
Bugün 27 Mart “Dünya Tiyatro Günü”. Nefes aldığımız her gün değerli olsa da bugünün manası insanlık tarihi açısından çok daha kıymetlidir. İnsan sahneden kelamlı, yazılı metinler ile kendi öyküsünü yazmış, oynamış, temsil etmiş, göstermiş ve kayıt altına almıştır. Güne ve uygarlık tarihine bu saptamanın ışığında bakmak değerli olacaktır.
Uygarlık, kültürün mayalandığı noktada yeşerir, sevginin gücü sanatın kollarında büyür. Tiyatro bu gücün beşerler ortasında yayılmasında öncü, taşıyıcı bir alandır. Sahne ışıklarının yandığı sokaklar, köyler, kasabalar, kentler, meydanlar ve ülkelerde cehaletin, bağnazlığın kararı silinir. Özgürlüğün, özgür niyetin, fikir özgürlüğünün, adaletin, vicdanın gücü duyumsanır. Bilimi, aklı, tecrübeleri kıymetli bulan, güçlü kılan, sezgileri gelişmiş, çağdaş, laik insanın varlığı bu noktadan gelişir. Zenginleşen toplumların gücü bu kaynaktan beslenir. Dünyaya umut bu kaynağın korunup kollanması ile sağlanır. Tiyatro sahne ışıkları altında kendini beğenme yeri değil, bilakis var olan kelamı, sanatlı söyleme yeridir. Sahne hoşun bilgisi altında, fikrin güzellikle kuvvetlendirildiği bir büyük insanlık mabedidir.
İki büyük savaşın izlerini, acılarını silemeyen insanlık hâlâ yeni acılardan beslenme yanılgısını sürdürüyor. Siyasal, ekonomik, toplumsal çürümeler, çürümüşlükler ve cehalet yüzünden insanlık bir büyük testten geçiriliyor. Virüsler, teknolojik akınlar, açlık, sömürü, işgaller, savaşlar, emeksiz boş hayallerle kurgulu palavra hayatların pompalandığı TV kanalları, içi boşaltılmış şovlar, boş konuşmalar ile beslenen körleşmeler, köleleştirme formülleri karşısında imtihan veriyor. Şiir vaktin içinden siliniyor. Vakit ve yer gücün elinde oyuncak ediliyor. Ahmet Hamdi Tanpınar’dan bir alıntıyla, “Saatin kendisi yer, ilerleyişi vakit, ayarı insandır” kelamının içi boşaltılıyor. İnsanın mana arama, yaratma uğraşını besleyecek olan bilme isteği, hakkı ve öğrenme eşitliği sistematik biçimde yok ediliyor. “Mankurt”laştırılmış insan modellerinin sömürüye açık işgücü üzerinden iktisat beklemek, erk sağlamak üzere devşirme, yapay sistemler kurgulanıyor. İnsanlığın sorgulama, soru sorma gücü siliniyor, sindirilmek isteniyor. Tiyatro büyük bağlantı gücüyle bu taarruzlarla baş edebilecek değerli bir alandır. Sansür, mani bu yüzden önünde duvardır. Bu duvarın aşılması, yıkılması da bir gerekliliktir.
Tiyatronun sırtındaki yükü hafifletecek bilgi ve şuur ile yaklaşan Cumhuriyet’in kurucusu büyük Atatürk, ışığı alnında hissedenlere misyonlar vermiştir. Önlerindeki pürüzleri kaldırmış ve Cumhuriyet’in fazilet, onun hayat damarının da kültür olduğunu vurgulamıştır.
Tiyatroya sahip çıkmak umuda, geleceğe, beşere ve insanlığa sahip çıkmaktır. Dünyayı sevginin kurtaracağını bilmektir. Dünya “Tiyatro Günü” izleyicisine, işçilerine, onlarla dayanışma içinde olup tiyatroyu yalnızca cümbüş, iktisat olarak algılamayan herkese ve insanlığa kutlu olsun.
