İsmail Pehlivan
Siyasi iktidar ve Diyanet ‘eğer İslam dinine mensup iseniz; Müslümanların ibadet yeri camidir.’ telaffuzundan vazgeçse de cemevlerini ibadethane olarak değil, ‘İslamın bir zenginliği olduğu’ için “İrfan Merkezi” olarak tanıyormuş. Siyasi erk, Kültür Bakanlığı bünyesinde kurulan Alevi Bektaşi Kültür ve Cemevi Başkanlığı aracılığıyla Dedelere maaş verecekmiş. Cemevlerinin kısmi (su, elektrik, mefruşat, masa-sandalye) masraflarını karşılayacakmış ve hatta ‘Alevi Ansiklopedisi’ hazırlayacakmış. Yalnız hazırlayacakları bu ansiklopedinin yazı takımında Alevi müellif ve araştırmacılarına yer vermeden, Sünni ilahiyatçılara yazdıracakmış.
Bu yol ve teknikler, mescitler ve Sünni din adamları üzere cemevleri ve Alevi Dedelerini de denetim altına alınmasıyla Alevileri yedeğine almak ve asimile etme planının bir modülüdür.
Alevilerin en temel taleplerinin başında demokratik ve laik bir Türkiye Cumhuriyeti gelir. Zira Alevilerin sıkıntıları Türkiye’nin demokratik bir ülke olmayışından kaynaklanmaktadır.
Alevilerin içinde debelendiği problemler yumağı Alevi Dedelerine maaş vermekle çözülecek bir sorun değildir. Sorunun tahlili Türkiye Cumhuriyetinin din ve devlet ilgilerinde konumlandığı yerdir. Tahlil devletin dinden elini çekmesiyle mümkün olacaktır. Tahlil yollarından biri de din ve inançların eğitim-öğretimi dahil, tüm işleyişinin sivil topluma bırakılmasıyla olacaktır.
Eğitimin dinselleştirilmesi de Alevilerin son yıllarda gündemine aldığı bir sorundur. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Alevi çocuklarına dayatılan Emevi İslam din eğitimi toplumda kıymetli ölçüde rahatsızlık yaratmaktadır.
Aleviler 2000’li yıllardan bu yana kimlik eksenli taleplerini daha yüksek sesle lisana getirdiler. Alevilerin, en büyük beklentileri toplumsal barışın tesis edildiği bir Türkiye’dir.
Zira Aleviler toplumsal çatışmaların arttığı vakitlerde en çok huzursuz olan kısımlardan biridir. Bu türlü devirlerde Aleviler, kendi varlıklarının çok ziyan göreceği hissiyle kırılganlıklar yaşamaktadırlar.
Bu yüzden toplumsal barış için atılan her adım, baskı ve zulümden bıkan Alevilerde karşılık bulmaktadır. Siyasi çalkantıların ağırlaştığı vakitlerde ise Alevilerde tehdit algısının kuvvetlenmesine neden olmaktadır.
***
90’lı yılların başından itibaren Aleviler kamusal alanda daha görünür oldular. Lisana getirdikleri talepler siyasi iktidarlar tarafından daima duymazdan gelindi. Bu devirde Alevi örgütlülüğü kayda paha bir yapısallık da kazandı. Kamuoyunda bilinirliklerinin arttığı bu periyot, çoklukla “Alevi uyanışı” olarak betimlenir.
Alevi toplumunun hareketliliğinin kitlesel bir boyuta ulaşması ve yaygınlaşmasının bir acı deneyime (1993 Sivas Madımak Katliamı) sonrasına denk gelmesi hiç te tesadüfü değildir. Bu kitlesel durum, tarihi süreç içerisinde daima katliamlara ve haksızlıklara maruz kalmış Aleviler artık ‘ben de varım ve bu ülkenin onurlu bir yurttaşıyım’ deme şuuruna ulaşmasıyla gerçekleşti. ‘Ben de varım’ diyerek ayağa kalkan Aleviler, sonraki yıllarda ise örgütlenme ve kendi ortalarında buluşma yoluyla kurumsallaştılar, ortak taleplerini oluşturdular.
Aleviler 2000’li yıllara gelindiğinde örgütlü ve kimlik eksenli gayrete hazır bir güç olduklarını gösterdiler. Bu devirde inançsal çalışmalara ve örgütlenmeye öncelik verdiler. Alevilerin bu devirde, örgütlenme, kurumsallaşma, inançsal yapıların kente entegre olması ve kimlik talepleri doğrultusunda değerli bir ilerleme kaydettiği söylenebilir.
***
Aleviler, kurumsallaşmayı önemsediler ve kısmen de başardılar. Sonraki yıllarda yönetici takımların kariyerist tavırları görülmeye başlandı, toplumsal problemler ikincil olmaya başladı. (Özellikle siyasi partilerin operasyonları hiç durdurak bilmedi) Bu anlayış toplumsal birliği sekteye uğrattı. Cemevleri ve dernek liderlerinin üstenci bakışları toplumda büyük rahatsızlık yarattı. Cemevlerinde konumlandırılan Dedeler, Anadolu Alevi Ocak Dedeleri dışındaki birtakım şahıslar oldu. Halbuki Anadolu batıni felsefi öğretisi Ocak Sistemi temelinde inançsal kimliklerine bağlıdırlar. Alevi Ocak Sistemi içinde varolan Dedeler, bu insanlara engin istekli olmayı ‘incinsen de incitmeyi’ nakşetmiştir. Lakin kentlileşen Aleviler her geçen gün toplumsal faktörler nedeniyle kıymetli ölçüde değişime uğradı, hatta kimileri asimile olup inanç kurumlarından uzaklaştı.
***
Türkiye’de Aleviler Avrupa Birliği süreciyle yeni bir beklenti içine girdiler ve ahenk maddelerinin tezelden kabul edilip uygulanması için beklediler. Siyasi iktidarın ketum anlayışı bu beklentiyi suya düşürdü. Cemevleri ve zarurî din dersleri mevzularında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvurmak zorunda bırakıldılar.
Aynı dönmede AKP iktidarının 2010’lu yılların başında gündeme getirdiği Alevi açılımları, Aleviler tarafından ekseriyetle bir gaz alma operasyonu olarak ele alındı ve bir heyecan yaratmadı; hasebiyle beklenti içinde olmadılar.
Aleviler tam da bu yıllarda kendi ibadet yerlerini yapmaya büyük kıymet verdiler. İnanç yerlerine en büyük ihtiyaç Hakk’a yürüyen canların cenaze erkanları meselesiydi. O yıllara kadar cenazesini mescitte kaldırmak zorunda kalan Aleviler, buralarda cami cemaati tarafından hakaretlere maruz kalıyorlardı. Dışlanmışlık hissinin yarattığı kırılganlık Cemevlerinin yaygınlaşması, cem ve cenaze hizmetleri başta olmak üzere, toplumun ilgisini ve konsantrasyonunu Aleviliğin inançsal boyutlarına yöneltti.
2010’lu yılların ortalarında meydana gelen bombalı taarruzlar, Cemevlerine yönelik hücumlar ve Alevi mahallerinde birtakım meskenlerin çarpı ile işaretlenmesi, Aleviler ortasında ömür tehdidi telaşını ortaya çıkardı.
Alevilerin temel talepleri, 2010’lu yıllara gelindiğinde daha rafine bir karakter kazandı. Cemevlerinin ibadethane olarak tanınması, zarurî din derslerinin kaldırılması ve laiklik Aleviler ortasında üzerinde uzlaşılan temel taleplere dönüştü. Bu taleplere, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Sünni temelli işleyişinin değiştirilmesi de eklendi.
***
Son yıllardaki öbür kıymetli bir gelişme de Alevilerin kültürel genlerine işlemiş olan dertli ruh halinin tekrar geri dönmeye başlamış olmasıdır. Suriye’de, Suriyeli Alevilerin Türkiye Alevilerinden epeyce farklı bir sosyolojiye sahip olmalarına rağmen, Suriye’yi ele geçiren HTŞ teröristlerinin gerçekleştirdiği katliamlar Anadolu Alevileri için de bir tehdit ögesi olduğu hissini kabarttı. Bundan ötürü Alevi kanaat liderleri ve aydınları bir sivil toplum inisiyatifi oluşturarak, memleketler arası seviyede kamuoyu yaratmaya başladılar.