Baskıcı yönetimler, bitmeyen savaşlar ve Medea Material
Bu hafta Medea Material oyununun müellifi Heiner Müller ve oyunun rejisi hakkında yazmaya devam ediyorum. Bir evvelki buluşmamızda Medea’dan, mitolojiden hasbihâl etmiştik. Bu hafta sizi biraz daha zorlayacağımın spoilerını vereyim. Gündemden bunalanlar, beyninde farklı merkezleri çalıştırmak ve doyurmak isteyenler için buyurun başlayalım.
Oyun müellifi, şair, müellif, denemeci ve tiyatro yönetmeni Heiner Müller, 1929 yılında Almanya’da doğar. 1995 yılına kadar yaşadığı dünyada çocukluğu İkinci Dünya Savaşı’nda, yetişkinliği savaş sonrası Avrupa’daki toplumsal ve ekonomik değişimlerin içinde geçer. Ömründe kıymetli yer tutan Berlin Duvarı’nın yıkılışına şahit olur. 1946 yılında Alman Muharrirler Birliği’ne üye olan Müller, 1961 yılında Göçmen Kadın isimli oyununun birinci performansının akabinde sansürlenir ve birebir yıl Müller Müellifler Birliği’nden politik sebeplerle ihraç edilir. Doğu Alman hükümeti sonraki yıllarda da bu yasakçı uygulamalarını sürdürür; 1965’te İnşaat Sahası isimli oyunun prömiyer yapmasına müsaade verilmez. 70’lerin başında Mauser oyunu Doğu Almanya’da sansürlenirken, tıpkı oyun 1975 yılında Teksas’ta sahnelenir. Müller’in çalışmaları Batı Almanya ve memleketler arası alanda popülerlik kazanmaya başlar. Dünyanın hiçbir yerinde ve hiçbir periyodunda sansürlenmek, sürgün edilmek, hapsedilmek sanatkarları durdurmaz. Yazarı ve yönetmeni olduğu Hamlet Makinesi 1979’da Paris’te dünya prömiyerini yapar. Yapıtları İngilizceye çevrilir. Bu çeviriler sayesinde dünyada tanınırlığı artar. Bu tanınırlık onu daima yasaklayan ülkesinde de tekrar kabul görmesini sağlar.
Biraz ayrıntı olacak ancak Müller, 1976 yılında muhalif sosyalist, şair ve müzikçi Wolf Biermann’ın hudut dışı edilmesine karşı çıkan dilekçeyi imzalayan on bir muharrir ve sanatkardan biridir. 1992’de daha evvelki yazılarımda ismi geçen Berliner Ensemble’ın idare heyetine beş üyeden biri olarak davet edilir. 1995’te, gırtlak kanseri nedeniyle vefatına kadar kısa bir mühlet tiyatronun tek sanat yönetmeni olarak atanır. Birtakım yapıtları müzikal ya da opera adaptasyonlarıyla da sahnelenmiştir. 1959’da Heinrich Mann Ödülü’nü, 1990’da Kleist Ödülü’nü kazanır. 1994’te, IV. Avrupa Tiyatro Ödülü’ne layık görülür. Çok sayıda öbür mükafatın de sahibidir.
Yazarın hayatı, yaşadığı periyot, yapıtın vakti üzere ipuçları birçok defa anlamakta zorlandığımız boşlukları doldurmakta yarar sağlar. Müelliften bu kadar ayrıntılı bahsetmem biraz da bundan. Yazılı metin okunandır, tiyatro ise seyredilen yani sahnelenendir. İşte sahneleme tekrar yaratımla öbür manalar üretir ve seyirci her seferinde hem okuduğu metinde hem sahnelemede ortaya konan semboller, imgeler yığınında yeni manalar üretir. Şayet muharririn metodunu bilirsek sahneleneni kavramak da kolaylaşabilir.
Müller’in yapıtları, İkinci Dünya Savaşı’nın yıkımı, Soğuk Savaş’ın getirdiği bölünmeler, totaliter rejimler, sosyalist ideolojinin pratikteki çelişkileri ve Batı kapitalizminin yarattığı krizler üzere hususlar etrafında şekillenmiştir. Baskıcı idareden ve sansür siyasetlerinden direkt etkilenmiş, lakin büsbütün muhalif bir duruş sergilemek yerine daha derin, ironik ve eleştirel bir perspektif geliştirmiştir.
Müller, klâsik anlatı yapısını yıkan, fragmanlar halinde ilerleyen, farklı metinleri iç içe geçiren ve tarihî anlatıyı bozarak tekrar kuran bir yazım tekniği geliştirmiştir. Müller için, öteki muharrirlerin ve sanatkarların yapıtları onların özel mülkü değil, kendi çalışmalarında kullanabileceği hammaddelerdir. Mitleri ve tarihi olayları bugünün sıkıntılarıyla iç içe geçirerek, klasik yapıtları yine müellif. Medea Material oyununda Euripides’in Medea mitini güncelleyerek, kapitalist ve sosyalist sistemlerin bayan vücuduna bakışını eleştirir. Müller’in tiyatrosu, diyalogdan çok monoloğa, anlatıya ve şiirsel lisana dayanır. Karakterler klasik manada ruhsal derinlik taşıyan bireyler değil, tarihî ve ideolojik dönüşümlerin taşıyıcıları olarak görülür.
Müller, klasik anlatının yıkıldığı, sahneleme biçimlerinin deneysel hale geldiği avangart tiyatronun en kıymetli figürlerinden biridir. İşte tam da bu nedenle onun yapıtlarını sahnelemek de bir o kadar zordur. Direktörün hem müellife hem yazdıklarına tam hakimiyeti gerekir. Ve elbette direktörün entelektüel kapasitesinin bir yansıması olan türlerarası ve metinlerarası geçişkenliğini sahnede ustalıkla sunabiliyor olması, alıcısı olan seyirci tarafından takdir görecektir.
Heiner Müller, çağdaş tiyatronun en yenilikçi ve provokatif isimlerinden biridir. Onun oyunları, sadece sahne performansları değil, tıpkı vakitte politik ve felsefi tartışmaların merkezinde yer alan metinlerdir. Medea Material üzere yapıtları, klasik mitlerin ve tarihi olayların nasıl bugünün dünyasını anlamak için birer araç haline gelebileceğini gösterir. Tiyatroyu bir cümbüş yahut kolay bir anlatı değil, daima sorgulayan ve yıkan bir düşünsel alan olarak tanımlaması, onun çağdaş tiyatro üzerindeki tesirini kalıcı hale getirmiştir.
Kasım 2024’te, 28. İstanbul Tiyatro Şenliği kapsamında Ankara ve İstanbul Devlet Tiyatroları iş birliğiyle sahnelenen Medea Material yerleşik burjuva tiyatrosu olarak isimlendirilen batı tiyatrosunun kalıplarına karşı çıkıyor. Seyirciyle direkt, bedensel ve deneyimsel bir münasebet kurmayı amaçlayan aslında yeni olmayan fakat klasik oyunlara alışkın seyirciyi hayli zorlayan bir sahne lisanı yaratmayı hedeflemiş.
Medea Material’in metni muharririn farklı devirlerde kaleme aldığı “Yağmalanmış Kıyı”, “Medea Material”, “Medea Play” ve “Argonotlu Manzara” başlıklı dört kısımdan oluşuyor. Geçen hafta uzunca bahsettiğim Medea’nın hikayesi, Müller’in kaleminde hem ferdî hem de kolektif bir felaketler panoramasına dönüşmüş. Ve bu metinde Medea Euripides’inkinden faklı olarak Batı medeniyetinin kendine yabancılaştırdığı her ötekinin de simgesine dönüşmüş. Ana hikayede Medea’nın elinden çıkan vefatlar Glauke, Kreon ve kendi çocuklarınınkiyken bu metinde çağdaş dünyanın felaketlerine Yahudi Soykırımı’ndan, Hiroşima ve Nagazaki’nin nükleer bombalanmasına, Vietnam Savaşı’ndan, Afrika’daki açlık ve çatışmalara, asla bitmeyen Filistin halkının maruz kaldığı zulümden, emekçi vefatları ve çocuk cinayetlerine dek genişliyor.
Oyunun yönetmeni Ayşe Emel Mesci, sahneleme lisanı ögelerinde görsel, işitsel ve fizikî ayrıntıları hayli ağır kullanmış. Direktörün Müller’e olan tutkusu, bu oyunu Hilal Ceylan çevirisi ile devlet tiyatrosu repertuvarına kazandırmış. Muharririn yaptığı üzere seyirci olarak da oyunu kısımlar halinde kıymetlendirilmek mantıklı olacak. Açılışta kullanılan mavi ışık ve branda Medea’yı suyun içinde algılamamızı sağlıyor ki Yağmalanmış Kıyı kısım için seyircide epeyce uygun bir seyir tesiri yaratıyor. Mesci, oyun boyunca atmosfer yaratmakta, simgeler, metaforlar kullanmakta epeyce bonkör davranmış. Medea’ya hayat veren Sükûn Işıtan, Berlin Duvarı’na tırmanırken, Batı’nın çürümüşlüğünü sembolize eden sarfiyat borularından akan suların sesini duyarken ya da Medea’yı seyircilerin ortasından meyyit çocukların işlendiği pelerini ile geçerken gördüğünüzde etkilenmemek mümkün değil. Görüntü mapping aracılığı ile dünyadaki bitmeyen katliamlardan manzaralarla, efektler, müzikler aracılığıyla seyirciye yığınlar halinde anlatımlar yapıyor. Takip etmekte zorlandığınız anların çok olduğu oyunda metine kulak verseniz, sahnelenenleri kaçırma olasılığınız yükseliyor. Baş rol oyuncusu Işıtan’a eşlik eden koro hayli âlâ çalışmış. Oyunda Medea’yı çoğaltan, sahnede hareketi sağlayan, kimi vakit topluca baş rolü kapan bir grup desem yanlışım olmaz.
Işıtan epey yorucu bir performans sergiliyor. Fizikî olarak vücudunu kullanması gereken bir iş üstlenmiş. Yere düşüşler, anlatımı sırasında vücuduna vurduğu darbeler, dekora tırmanışı ve oyunun her anına taşıdığı bedensel yoğunluk, seyirci üzerinde olumlu tesirler bıraktığı kadar oyundan kopmasına sebep de olabiliyor. Kimi kısımlarda şiirsel anlatımın uzaması, tekrar seyirciler için metnin takibini zorlaştırıyor. Oyun neyse ki tek perde. Yoksa bu ve gibisi handikapları nedeniyle oyun iki perde olsa ortada çok sayıda seyircisini kaybetme riski taşıyor. Başlangıçta da söylediğim üzere sıkıntı bir metin, sıkıntı bir reji. Devlet tiyatrosu için yürekli ve yerinde bir tercih. Fakat oyunun tamamını anlamak hırsıyla seyredilmediğinde seyircinin anlarla dolu tecrübelerle salondan çıkması kaçınılmaz. Fakat direktörün de seyircisine biraz güvenmesi âlâ olurdu. Okuma yaparken altını çizdiğiniz yerler olur ya direktör de anlaşılmasını istediği anlara ya da temalara fazla alt çizgi koymuş diyebilirim. Postdramatik yapılarda bu güvensizlik tehlikeli bir tedirginlik olarak seyirciye yansıyor.
Döngüsel tarihin, bitmeyen sömürünün, kolonizasyonun, savaşların, bayanların ve çocukların yani tüm insanlığın maruz kaldığı sistematik iktidar ve eril şiddetin Medea karakteri üzerinden sahneye yansıyan çığlığı olarak Mesci’nin yönettiği bu avangart üretim, seyirciyi alışılmış anlatı kalıplarının dışına çıkararak hem zihinsel hem de bedensel bir yüzleşmeye davet ediyor. Medea bir karakterden çok bir gerece dönüyor. Ve böylelikle oyunun ikinci kısmı olan kısım benim oyunda en sevdiğim kısım oluyor. Mesci’nin tabiriyle de Müller bir “tarihsel materyalist”. Metinleri de drama değil, material yani gereç. Üçüncü kısım Medea Play koreografi olarak ağır çalışılmış lakin mana üretmek açısından en zorlandığım kısım oldu. Bu ortada oyununun koreografisi de direktöre ilişkin. Oyunun ışık tasarımı Yakup Çartık’a, manzara tasarımı Can Akyürek’e ilişkin. Yaratıcı takımın bu iki ismi oyuncular kadar sahnede varlık gösteriyorlar. Her ayrıntısına manalar yüklenen, fonksiyonel kullanılan, yarattığı karanlık atmosferle oyunun tamamlayıcılarından dekorun dizayncısı Murat Gülmez. Kostümler ise Funda Çebi’ye emanet edilmiş. Oyunun son kısmında müellif Müller de sahnede. Bu kısımdaki şiirsel söyleşide yerini alan müellife sormak istediğim ne kadar çok soru olduğunu düşünüyorum. Oyun boyunca rejisörün ortalığa saçtı göstergeleri dikkatlice toplayıp, anlamaları hakikat yerlere koymanın tedirginliğiyle zihnim hiç durmadan çalışıyor. Ve oyun bittiğinde dilenmiş değil oldukça yorgunum.
İstanbul ve Ankara DT’nin ortak imali olan bu oyun, turneler yoluyla çok sayıda kentte sahneleniyor. İlgisini çektiğim okurlarım takipte kalsınlar. Fakat berbat haber şu ki kâr emeli taşımaması gereken, her gelir kümesinden seyirciye bilhassa de öğrencilere düşük fiyatlarla, güzel imkanlarda tiyatro sunması gereken devlet tiyatroları, nisan ayında bilet fiyatlarına %300 artırım yaparak tarihinde görülmemiş bir işe imza attı. Bu denli olmazın olduğu bir devirde tiyatro ismine bu da oldu, oldukça ayıp oldu. Yeterli hafta sonları.
