Eğitimde yaşananlar hangi ideolojik hedeflere hizmet ediyor?

“Öğretmenler açısından tablo hiç güzel değil. Geçtiğimiz yıllar içinde öğretmenlik mesleği itibarsızlaştırıldı, güvencesizlik yaygınlaştırıldı, öğretmen özerliği tükenme noktasına geldi. Ataması yapılmayan öğretmen sorunu ve mülakat mağduriyeti hiç olmadığı kadar geniş kitleleri etkiledi. Kamusal eğitimin tasfiyesiyle birlikte kontratlı, fiyatlı ve esnek istihdam biçimleri yaygınlaştırıldı.”

“AKP devrinde özel okullar bir devlet siyaseti olarak teşvik edildi. 23 yıl evvel özel okulların eğitim sistemi içindeki oranı yüzde 2’nin altındayken, bugün 4 kattan fazla artarak yüzde 8’in üzerine çıktı. Devlet okullarında verilen eğitimin niteliği düşürüldü, dinselleşme pratikleri artırıldı.”

Evrensel Gazetesi Köşe Müellifi Erkan Aydoğanoğlu

Evrensel Gazetesi Köşe Müellifi Erkan Aydoğanoğlu ile eğitimimizi konuştuk.

Türkiye’de son yıllarda eğitim siyasetlerinde yaşanan dönüşüm, eğitimi kamusal bir hak olmaktan çıkararak piyasacı, dini referanslı ve merkeziyetçi bir yapıya dönüştürdü. Sizce bu sürecin öğrenci, öğretmen ve toplum üzerinde nasıl tesirleri oldu?

Türkiye’de son yıllarda eğitim siyasetlerinde yaşanan dönüşümün hem öğrenciler hem öğretmenler hem de toplumun genelinde önemli ve çok katmanlı tesirler yarattığını söyleyebiliriz. Bu dönüşüm, neoliberal siyasetlerin ve siyasal İslamcı ideolojinin birleştiği bir tabanda, eğitimi toplumsal eşitliğin ve kamusal faydanın bir aracı olmaktan çıkarıp, piyasa gereksinimlerine ve iktidarın ideolojik yönelimlerine nazaran şekillenen bir araç haline getirdi.

Özellikle işçi sınıflardan gelen öğrenciler için eğitim artık sınıfsal pozisyonlarını değiştirebilecek bir eşitleyici olmaktan uzaklaştı. Nitelikli eğitim giderek daha fazla özel okullarda ve paralı kurslarda sunulurken, devlet okulları kaynak yetersizliği, öğretmen eksikliği ve nitelik kaybıyla karşı karşıya kaldı. Bu durum, fakir öğrencileri daha çok etkiledi yahut düşük vasıflı iş gücü olarak piyasaya daha erken sürmekte ya da işsizliğe ve ümitsizliğe mahkûm etti. Dini referanslı müfredat ve imam hatip okullarının yaygınlaştırılmasıyla birlikte, eleştirel düşünme yerine itaatkâr bireyler yetiştirmek hedeflendi. Bu da öğrencilerin ferdi özgürlük alanlarını daralttı. Ayrıyeten eğitimde yaşanan dinselleşme pratikleri ile birlikte laiklik unsuruna ağır bir darbe vuruldu. “Tek din tek mezhep” anlayışla yürütülen mecburî din derslerinin yanı sıra, çok sayıda din dersi getirildi ve öğrenciler fiili olarak bu dersleri seçmeye zorlandı.

Millî Eğitim Bakanlığı tarikat ve cemaat uzantılı derneklerle, hatta ülkü ocaklarıyla iş birliği protokolü yaptı. ÇEDES üzere projeler ile dini etkinlikler sınıflara kadar indirildi. Sınıflarda gelişim çağındaki öğrencilerin gözleri önünde maket mezarlarla ağıt yakmak, Kâbe maketi etrafında hac ibadetini uygulamalı göstermek üzere pedagojik açıdan son derece problemli etkinlikler yapılıyor. Diyanet İşleri Başkanlığı, ÇEDES kapsamında okullara imamlar ve “manevi danışmanlar” görevlendiriyor. 1739 sayılı Ulusal Eğitim Kanunu’na nazaran okullarda eğitim öğretim hizmetini yalnızca öğretmenlerin vermesi gerekirken, imamlar ve manevi danışmanlar “değerler eğitimi” ismi altında düzenlenen seminerler üzerinden eğitim sisteminin bir kesimi haline getirilmeye çalışılıyor.

Öğretmenler açısından tablo hiç güzel değil. Geçtiğimiz yıllar içinde öğretmenlik mesleği itibarsızlaştırıldı, güvencesizlik yaygınlaştırıldı, öğretmen özerliği tükenme noktasına geldi. Ataması yapılmayan öğretmen sorunu ve mülakat mağduriyeti hiç olmadığı kadar geniş kitleleri etkiledi. Kamusal eğitimin tasfiyesiyle birlikte kontratlı, fiyatlı ve esnek istihdam biçimleri yaygınlaştırıldı. Bu durum öğretmenlerin yalnızca ekonomik olarak değil, mesleksel ve pedagojik olarak da zayıflatılmasını beraberinde getirdi. Ayrıyeten öğretmenlerin sendikal örgütlenmeleri, meslek onurları ve özgür kanıları sistematik baskılara maruz kalmıştır. Yandaş sendikaların güçlendirilmesi ve Eğitim Sen üzere iktidardan bağımsız, demokratik sendikaların maksat haline getirilmesi bu süreçle birebir temaslı bir durum.

Toplum açısından bakacak olursak, yaşanan dönüşüm sürecinin eğitimi bir “hak” olmaktan çıkarıp bir “ayrıcalık” haline getirdiğini söyleyebiliriz. Parası olan aileler çocuklarını özel okullara, özel derslere yönlendirebilirken, işçi halk çocukları meslek liselerine, imam hatiplere ya da açık lise üzerinden örgün eğitimin dışına itildi. Böylelikle sınıfsal uçurum derinleşti ve toplumsal adalet unsuru büyük ölçüde ortadan kalktı.

Bu nedenle tahlil olarak kamusal, bilimsel, laik ve demokratik bir eğitim anlayışının benimsenmesi dışında rastgele bir çıkış yolu görünmüyor.

2024-2025 eğitim öğretim yılı itibariyle uygulanmaya başlanan yeni müfredatla birlikte laiklik, bilimsel bilgi ve eleştirel düşünme sistemli biçimde geri plana itiliyor. Bu değişikliklerin eğitim sistemi ve toplumsal gelişim açısından manası nedir?

Yeni müfredat açık biçimde laiklik prensibini, bilimsel bilgiyi ve eleştirel düşünmeyi sistemin dışına iten ideolojik bir müdahale olarak karşımıza çıkıyor. 2017’de yapılan değişikliklerin daha ileri götürülmeye çalışıldığını söyleyebiliriz. Bu değişiklikler; iktidarın “tek din tek mezhep” anlayışına paralel olarak yalnızca dinî referanslarla şekillenen toplumsal dönüşüm maksatlarının, eğitim sistemi üzerinden kurumsallaştırılması manasına geliyor. Halbuki laiklik, sadece din ve devlet işlerinin ayrılması değil, birebir vakitte farklı inançların, fikirlerin ve hayat biçimlerinin bir ortada, eşit biçimde var olabilmesinin en kıymetli garantisi. Laik bir ülkede devlet bütün inançlar karşısında eşit arada olmak zorunda. Bizde ise tam karşıtı bir durum kelam konusu.

Yeni müfredat ile ders kitaplarında bilhassa dini içeriklerin ağırlaşması ve bilimsel bilginin art plana atılmasıyla, laik ve bilimsel eğitimin önünde önemli bir tehdit oluşturduğunu söyleyebiliriz. Yeni müfredat tıpkı vakitte eğitimi piyasa taleplerine nazaran şekillendirmeyi hedefliyor. Öğrencileri eleştirel ve yaratıcı düşünen bireyler yerine, iş gücü piyasasının gereksinimlerini karşılayacak biçimde, dar bir çerçevede yetiştirmeyi hedefliyor. Bu yaklaşım, öğrencileri yalnızca muhakkak meslek kümelerine yönlendiren bir eğitim anlayışını gündeme getirirken, toplumsal ve kültürel çeşitliliği göz arkası ediyor.

Bilimsel bilgi ve eleştirel düşünme maharetleri öğrencilerin sorgulayan, düşünen, özgür bireyler olarak yetişmesini sağlar. Bu öğelerin müfredattan sistematik biçimde çıkarılması; objektif bilgi yerine dogmatik kabullerin, akıl ve bilim yerine itaate, sadakate dayalı bir eğitim anlayışının yerleşmesini getiriyor. Bu da uzun vadede; bireylerin özgür düşünme kapasitesini daraltmayı ve otoriter idare anlayışını kurumsallaşmayı hedefliyor. Bu nedenle, laik, bilimsel ve kamusal bir eğitim gayreti yalnızca eğitim alanıyla hudutlu değil; tıpkı vakitte demokrasi, özgürlük ve toplumsal eşitlik çabasının de ayrılmaz bir modülü olarak görülmek zorunda.

Eğitimde fırsat eşitliği unsurunun kâğıt üzerinde kaldığı bir periyot yaşıyoruz. Bilhassa dezavantajlı kümeler önemli pürüzlerle karşılaşıyor. Bu eşitsizliklerin nedenleri nelerdir? Tahlili nasıl olacak?

Herkese eşit eğitim fırsatları sunmak, herkesin eğitim hakkından eşit şartlarda yararlandığı manasına gelmiyor. Bireylerin sosyoekonomik hayat şartları yani sınıfsal pozisyonları, anadili farklılıkları, ilgi ve yetenek farklılıkları, sıhhat durumları onlara farklı eğitim imkanları sunulmasını gerektirebilir. Bu nedenle bir bütün olarak eğitime erişimi sağlamak açısından ‘eğitimde fırsat eşitliği’ yerine, “eğitim hakkı” kavramını benimsemek daha doğrudur.

Eğitimdeki eşitsizlikler, sadece teknik ya da bölgesel meselelerin değil; direkt mevcut sistemin yarattığı sınıfsal eşitsizlerin kaçınılmaz bir sonucudur. Kapitalist sistem, fakir kesitleri eğitimin dışına iterek sınıfsal tahakkümünü yine üretmektedir. Fakir ailelerin çocukları çoğunlukla meslek liselerine, imam hatiplere ve açık liselere yönlendirilirken; varlıklı ailelerin çocukları özel okullara, akademik liselere yönlendiriliyorlar.

AKP devrinde özel okullar bir devlet siyaseti olarak teşvik edildi. 23 yıl evvel özel okulların eğitim sistemi içindeki oranı yüzde 2’nin altındayken, bugün 4 kattan fazla artarak yüzde 8’in üzerine çıktı. Devlet okullarında verilen eğitimin niteliği düşürüldü, dinselleşme pratikleri artırıldı.

Bütün bu yaşanan problemlerden çıkış elbette mümkün. Laik, bilimsel ve kamusal bir eğitim anlayışı; bugün yaşanan eşitsizlikleri gidermek için yalnızca bir seçenek değil, birebir vakitte bir mecburilik haline geldi. Kamusal bir anlayışla laik ve bilimsel prensiplere dayalı bir eğitim sisteminin benimsenmesi halinde her çocuğun eğitim hakkından eşit şartlarda yararlanması sağlanabilir. Fakat bunun için öncelikle mevcut eğitim siyasetleri ve bu siyasetlerin dayandığı ideolojinin terk edilmesi gerekiyor.

Eğitim sisteminin giderek piyasanın gereksinimlerine nazaran formlandığı bir devirdeyiz. Bu durum eğitimin kamusal bir hak ve toplumsal dönüşüm aracı olma niteliğini nasıl etkiliyor?

Eğitim sisteminin piyasanın gereksinimlerine nazaran şekillendirilmesi, eğitimin kamusal bir hak ve toplumsal bir dönüşüm aracı olma niteliğini önemli biçimde zayıflatıyor. Bu durum, öğrencilerin çok taraflı gelişimini, eleştirel düşünme hünerlerini ve toplumsal sorumluluk şuurunu gölgede bırakıyor. Bugün bilhassa mesleksel eğitimin ortaokul seviyesine kadar indirilmesi ve MESEM (Mesleki Eğitim Merkezleri) uygulaması, bu dönüşümün en çarpıcı örneklerinden birisi. MEB’in lise eğitiminin mecburî olmaktan çıkarılması ile ilgili teşebbüslerini de bu çerçevede kıymetlendirmek gerekir.

Ortaokul çağındaki çocukların meslek seçimine zorlanması, onları erken yaşta piyasaya ahenk sağlamaya yönlendiriyor. Halbuki bu yaş, öğrencinin ilgi ve yeteneklerini keşfedeceği, özgür düşüneceği, farklı alanlarda kendini deneyeceği bir periyot olmalı. Bu yaşta yapılan yönlendirme, çocukların sağlıklı gelişimi açısından sakıncalı bir durum.

MESEM uygulaması ise daha ileri bir adım olarak öğrencileri neredeyse tam vakitli biçimde iş gücüne dahil ediyor. Haftada sadece bir gün okula gidip geri kalan günlerde işletmelerde çalışmaları, bu gençleri “ucuz iş gücü” olarak gören bir anlayışın sonucu. Bu modelde öğrencinin öğrenme hakkı, bilimsel bilgiye erişimi ve toplumsal gelişimi büyük ölçüde geri plana atılıyor. Birebir vakitte öğrencilerin iş kazalarına, istismara ve teminatsız şartlara açık hale geldiğini görüyoruz. Bugüne kadar MESEM’e kayıtlı 12 çocuğun, yasak olmasına karşın ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılırken hayatını kaybetmesi nasıl bir tehlike ile karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor.

Eğitim sisteminin piyasaya ve sermayenin dönemsel gereksinimlerine nazaran göre şekillendirilmesi, bireyi yurttaş olmaktan çıkarıp yalnızca sistemin ya da piyasanın gereksinimlerine nazaran şekillendirilen bir “nesne” ya da “iş gücü” haline getiriyor. Halbuki eğitimin gayesi yalnızca iş gücü yetiştirmek değil, tıpkı vakitte düşünen, sorgulayan, topluma katkı sunan bireyler yetiştirmek olmalı.

Eğitim sisteminde yaşanan dönüşümler, içinde bulunulan ekonomik, toplumsal ve siyasal sistemin gelişim süreçlerinden başka ya da bağımsız değil. Bu nedenle Türkiye üzere ülkelerde laiklik ve laik-bilimsel eğitim gayreti, okulda ve toplumda yürütülen başta çocuk hakları olmak üzere temel haklar, eşitlik, özgürlük ve demokrasi çabasından başka ele alınamaz. Eğitim sistemi ve okullar ya büsbütün hükümran ideolojiye teslim edilecek ya da çocuk ve gençlerin nasıl bir eğitim alması, nasıl bir toplumda yaşaması isteniyorsa, onun için uğraş edilecektir.

Eğitim, asla tarafsız ya da nötr bir alan değildir. Ya mevcut hükümran sınıfın ve onun ideolojik aygıtlarının denetiminde, biat eden, sorgulamayan, mevcut nizama ahenk sağlayan bireyler yetiştirmek için kullanılacak ya da halktan, emekten, özgürlükten yana bir hayatı kurmak için çaba edenlerin ellerinde dönüşümün aracı olacaktır.

Eğitim, birebir vakitte öbür bir toplumun, diğer bir dünyanın mümkün olduğuna inananlar için en güçlü uğraş alanlarından biridir. Şayet çocuklarımızın özgür düşünen, bilimle barışık, eşitlik ve adalet hissiyle yetişmelerini istiyorsak; onları sırf imtihanlara değil hayata hazırlamak istiyorsak, bu lakin örgütlü gayret ile mümkün. Bu gayret, öğretmenlerin, eğitim işçilerinin, velilerin ve öğrencilerin ortak gayretiyle yürütülmek zorunda. Kamusal, bilimsel ve laik bir eğitim hakkı için verilen her gayret; birebir vakitte daha eşit, daha demokratik bir toplumun temellerini atmak manasına geliyor. Bu noktada yapılacak tercihler ülkenin geleceğinin hangi tarafta olacağında konusunda da temel belirleyicilerden birisi olacak.

Sevgili hocam bedelli bilgileriniz için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…